Wat overblijft is hoop

Overdenken, begrijpen, hoop putten: dit kan een intense ervaring zijn. Bijvoorbeeld voor een Duitser die besluit op één dag verschillende herdenkingsplaatsen van de Tweede Wereldoorlog te bezoeken. Wat beweegt dat in je? Het is waardevol om het onder ogen te zien en een eigen ervaring op te doen op de locaties in Luxemburg. Een persoonlijk beeld van de oorlog.

Een novemberochtend. Achter sluiers van wolken komt de zon over de horizon en baadt alles in een melkachtig licht, lichtroze, vredig, magisch. Ik sta voor de Amerikaanse militaire begraafplaats in Hamm. Vandaag bezoek ik gedenkplaatsen. Herinnering aan hoe, in de laatste twee jaar van de oorlog, Duitse soldaten vochten in de Slag om de Ardennen tegen Luxemburgers, Amerikanen, Fransen, Britten. Duizenden stierven. Er waren verschillende grote slachtingen in de Ardennen, vooral in de wintermaanden van 1944 tot 1945.

Meer dan 5.000 Amerikaanse soldaten rusten op de Amerikaanse militaire begraafplaats in de wijk Hamm in de hoofdstad. De zwarte toegangspoort is enorm, met gouden adelaars en lauwerkransen erop, symbolen van moed in oude tijden. Het gras is perfect gemaaid, er rust vorst op. Zeer weinig herfstbladeren liggen in de ochtendzon tussen de kruizen. Orde en netheid heersen.

Indrukwekkende symmetrie

Te midden van het landschap met de schijnbaar ontelbare witmarmeren grafstenen rijst de hoge kapel met de enorme engel van rood graniet de hemel in. Op het plafond binnenin is in een prachtig gouden mozaïek de Heilige Geest in de vorm van een duif afgebeeld. Een vredesduif. De treden van het monument zijn erg ondiep, je kunt in de verte kijken terwijl je loopt zonder te struikelen. Ik kijk over de rijen kruizen. Sommige grafstenen zijn ontworpen met een Davidster in plaats van een christelijk kruis. Afhankelijk van waar men kijkt staan de grafstenen achter elkaar of verspringend. Op de promenades tussen de graven klateren twee fonteinen met aflopende bassins. Bronzen dolfijnen en schildpadden sieren ze. Ze symboliseren de wedergeboorte en het eeuwige leven. De figuren, de paden, de grafstenen, alles is indrukwekkend symmetrisch anngelegd.

De gegraveerde namen op de grafstenen zijn vrij discreet, nauwelijks zichtbaar op het zuivere witte marmer. Sommige klinken Europees, zelfs Duits. Hadden één of twee van de Amerikaanse soldaten misschien Duitse voorouders? Deze vraag kruipt in mijn gedachten. Sommige zullen later in het militaire museum worden beantwoord.

Voor het museum wijzen twee tanks de weg naar de ingang. De rondleiding binnen leidt door de kamers van een voormalige brouwerij, kronkelig, met veel bogen en deuren. De dichtheid van de tentoonstellingen is indrukwekkend. De tentoonstelling is een mengeling van historische foto's, originele voorwerpen uit de oorlogsdagen waaronder ontwapende wapens, gereconstrueerde gevechtsscènes en alledaagse taferelen waarbij levensgrote poppen voor de eeuwigheid tot soldaten zijn gemaakt. Sommige stukken zien eruit alsof ze nieuw zijn, andere hebben veel patina gekregen omdat ze in loopgraven of schuilplaatsen lagen.

Het museum toont het hele leven en de dood van de oorlog. Wat werd er gegeten tijdens de gevechten of in de schuilplaatsen? Wat speelden de mensen? Waarop sliepen ze in de kelders? Waarmee werkten de radio operators? Een originele Enigma decodeermachine trekt mijn aandacht. Oorlogstechnologie kan ook fascinerend zijn. Kort daarna zie ik een houten kist waarin huisdieren tijdens het bombardement veilig konden worden verstopt. En steeds weer: wapens. Roestig, neergelegd tussen herfstbladeren. De modderige kettingen van een tank. Een doe-het-zelf chirurgische kit voor het front, met al het medische bestek om mee te nemen. Een van de poppen wordt hier "geopereerd", het nepbloed gloeit rood op in het licht. Ik zal de gedachten van het landschap meenemen in de avond en nacht.

Laatste stop op mijn "Memorial Day": het herdenkingspad bij "Schumanns Eck", midden in het bos bij Wiltz. Hier vormen levensgrote fotodisplays meer dan een decor. De figuren verschijnen plotseling in het bos, lijken levend, hoewel ze tweedimensionaal en zwart-wit zijn. Twee soldaten controleren de voorbijgangers. Anderen koken soep tussen de gevechten door. Twee zitten dicht tegen elkaar aan, angst in de ogen, één rookt een sigaret. De twee lijken niet ouder dan 18. Deze wandeling is geen gewone wandeling. "Voorzichtig, mijnen," zeggen borden, en, "Het is verboden metaaldetectoren te gebruiken." De middagzon schijnt als een schijnwerper door het bos. Het landschap is surrealistisch.

En het is erg koud hier tussen de hoge bomen in de Ardennen, hoewel de laatste avondzon nog schijnt. Hier verstopten de soldaten zich in januari 1945, warmden elkaar in loopgraven en "schuttersputjes" en gaven elkaar moed. Misschien schreven ze nog eens brieven naar huis. Men kan zich de eenzaamheid nauwelijks voorstellen. In het bos, een ineengedoken soldaat met een helm op de grond. De man die hij afbeeldt is al lang dood. Deze enscenering helpt me meer te begrijpen dan een foto in een museum: Hier is een momentopname, een beeld van een man die echt bestond. Niets meer, niets minder.

Een groep mensen ziet er echt angstaanjagend realistisch uit. De jonge vechters lopen naar me toe en kijken me recht aan. Vlak daarnaast een enorme krater, een Amerikaanse bom van 500 pond werd hier afgeworpen. Een beukenboom groeit bijna precies in het midden. De natuur eist deze plek ook weer op. Wat overblijft is hoop.